Czy Czechosłowacja powstała jako państwo Czechów i Słowaków?

MICHAŁ MALIŃSKI || Pierwsza Republika Czechosłowacka odziedziczyła po Cesarsko-Królewskiej Monarchii Austro-Węgierskiej 80% jej przemysłu, co zapewniło młodemu państwu szybki rozwój gospodarczy i wysoki poziom życia jej mieszkańców. Wbrew temu, co sugeruje sama nazwa Czechosłowacja nie była wyłącznie państwem Czechów i Słowaków, a stosunki etniczne, które w niej panowały były  dalece bardziej złożone i implikowały bardzo konkretne skutki przez całe 20 lat istnienia tego państwa w jego pierwotnej formule. Należy pamiętać, że w tym felietonie nie będziemy zajmowali się dalszymi wcieleniami Czechosłowacji w latach 1938-1993.

Państwo to w swoich początkowych 20 latach istnienia było tworem wieloetnicznym  co ciekawe Słowacy byli dopiero trzecim narodem pod względem liczebności, a samych “dużych narodów” możemy naliczyć w Czechosłowacji aż siedem. Jesteście ciekawi jak to wszystko wyglądało? W takim razie zapraszam do przeczytania opisu poszczególnych nacji zamieszkujących ówczesną republikę.

Czesi

Można powiedzieć, że naród ten dominował w młodym państwie, był także kołem zamachowym całego projektu o nazwie Czechosłowacja oraz panslawistycznej  ideologii leżącej u źródeł tego procesu znanej także jako czechosłowakizm. To właśnie ta myśl dała fundamenty ku temu, by pewnego dnia Czesi i Słowacy zaczęli tworzyć własne państwo. Zresztą jeśli popatrzymy na ojców założycieli : Tomasz Garrigue Masaryk( de facto syn Słowaka i Niemki), Edward Benes czy znaczna część ówczesnych elit intelektualnych i kulturalnych była narodowości czeskiej, znaczna część przemysłu i biznesu czechosłowackiego znajdowała się na terenie Republiki Czeskiej. Sami zaś Czesi w stosunku do Słowaków przejawiali nieco paternalistyczny stosunek – tzn. nie uważali się za lepszych od nich,  raczej za takich starszych braci, którzy są lepiej rozwinięci i wszystko wiedzą lepiej, są w stanie  doradzić w przeróżnych sprawach.

Dominująca pozycja Czechów była często przedmiotem różnych sporów. Należy nadmienić jednak, że w większości statystyk i spisów Czesi i Słowacy określano byli jako jeden naród, jako”Czechosłowacy”.

Słowacy

Słowacja po prawie 900 latach bycia częścią Węgier stworzyła z Czechami wspólne państwo. Myli się jednak ten, kto uważa że byli drugą co do wielkości, a być może i znaczności grupą etniczną w tej republice. Prawda jest taka, że Słowacy byli trzeci w państwie czechosłowakim. Drugą co do wielkości narodowością byli Niemcy. Słowacy zamieszkiwali (jak łatwo się domyślić) Słowację, jednakże w wielu miastach z Bratysławą na czele nie byli dominującą ludnością. W swojej stolicy stanowili około 1/3 mieszkańców, gdzie pozostałe 2/3 stanowili Niemcy i Węgrzy. Również na terenach południowej Słowacji, na Nizinie Panońskiej główną dominującą grupą byli Węgrzy. Przyłączenie tego pasa ziemi do państwa czechosłowackiego wynikało z tego że ani Czechy ani tym bardziej Słowacja nie były państwami rolniczymi a  stosowne zaplecze żywnościowe było potrzebne młodej Republice. O ile Czechy były tą uprzemysłowioną i handlową częścią, o tyle Słowacja powinna być tą rolniczą –  jako obszar mniej zurbanizowany i zasiedlony. Jednakże górzyste ukształtowanie terenu w większości Słowacji uniemożliwiało takie rozwiązanie sprawy. Warto zaznaczyć, że w Czechosłowacji była poważna niedoreprezentacja Słowaków na różnych urzędach. Zarówno w Pradze jak i w Bratysławie orazi na prowincji.

Ważnym przedstawicielem słowackiej elity był generał Milan Rastislav Stefanik, który był niczym postać z książek Antoine de Saint-Exuperry.  Agronom  i biolog, potem  został lotnikiem na służbie francuskiej armii. Przeszedł przez wszystkie stopnie od szeregowca aż do generała. Był jednym z inspiratorów i promotorów idei powstania wspólnego państwa czechosłowackiego. NIestety zginął  przedwcześnie w roku 1919, w wyniku katastrofy lotniczej.

Należy pamiętać, że na Słowacji istniał bardzo silny ruch narodowy na czele z księdzem Andrzejem Hlinką i księdzem Józefem Tiso. Partia Ludowa dążyła do autonomii, a w konsekwencji niepodległości ziem słowackich. Z pewnością nie pomagało to w realizacji idei zawartych w czechosłowakizmie.

Niemcy

Niemcy Sudeccy z ówczesnej Czechosłowacji to grupa dość ciekawa. Traktowani jako mniejszość narodowa, byli co drugim co do wielkości narodem w państwie zaraz po Czechach. Zamieszkiwali dość zwarty obszar  wzdłuż pogranicza czesko-niemieckiego i czesko-austriackiego. Przyczyniło się to do ogromnej tragedii Czechosłowacji, gdyż cały pas ziemi który młode państwo dzieliło z niekoniecznie przychylnie nastawionymi do niego sąsiadami, było zamieszkiwane przez ludność, która była nastawiona w sposób przyjazny do potencjalnego agresora i wrogi do własnej ojczyzny. Po  Układzie Monachijskim w 1938 czy powstaniu Protektoratu Czech i Moraw a także pierwszej Republiki Słowackiej w 1939. Czesi w bardzo bolesny sposób odczuli kolaborację z nazistami mniejszości niemieckiej. Zresztą partia Niemców Sudeckich oficjalnie działająca w ramach demokratycznej Republiki Czechosłowackiej  była de facto przybudówką  nazistowskiej piątej kolumny. Czesi w czasie II wojny światowej doznali z rąk Niemców Sudeckich niezliczonych krzywd, zaś po roku 1945 Niemcy  zostali wysiedleni. Ale przed tym doszło do licznych samosądów, dokonanych przez skrzywdzonych Czechów. Szacuje się, że około 25000 osób mogło zostać zamordowanych. Czytałem niektóre relacje świadków odwetów. Najbardziej przypominały mi opisy zbrodni dokonywanych przez UPA na Polakach. O ile Polska od roku 1945 a w zasadzie 1944 w pozostawała państwem satelickim Związku Radzieckiego, gdzie Polacy nie mieli nic do powiedzenia; o tyle Czechosłowacja była w zasadzie niepodlegała do roku 1948. Niemcy w pełni zasłużyli na wysiedleni – jednakże nie można pochwała sposobu w jaki to uczyniono.

Węgrzy

Na mocu traktatu w Trianon w 1920 roku – jednego z traktatów będących wynikiem końca I wojny światowej i nowego układu sił w Europie, zwanego ładem wersalskim, doszło do rozbiorów Węgier, którzy stracili 2/3 swojego terytorium na którym to 1/3 populacji była narodowości węgierskiej. Część Węgier zasiliła terytorium państwa czechosłowackiego. Ludność węgierska zamieszkiwała głównie tereny Słowacji, byli liczną grupą etniczną w Bratysławie – ale zamieszkiwali głównie wzdłuż granicy czechosłowackiej z okrojoną Republiką Węgierską. To implikowało dodatkowe problemy dla młodego państwa, gdyż  kolejny pas przygraniczny zamieszkiwany był przez ludność w jednoznaczny sposób wrogo nastawioną do Czechosłowacji, a pozytywnie do potencjalnego agresora jakim były Węgry. Ze względu na ukształtowanie terenu na jakim zamieszkiwali zwartych grupach, wielu Węgrów trudniło się rolnictwem. Nie można oczywiście zapominać o tym, że znaczna część Węgrów mieszkała w słowackich miastach. Krzywdzące oczywiście byłoby porównywanie tutaj Węgrów do Niemców Sudeckich, gdyż w żaden sposób nie byli oni tak odrażająco uciążliwą V kolumną dla władz w Pradze.

Rusini

Kolejną częścią składową Czechosłowacji była Ruś Zakarpacka, zwana także Rusią Podkarpacką. Dzisiaj teren ten znajduje się w obrębie Ukrainy i znany jest jako obwód zakarpacki , przed wojną zamieszkiwany był przez ludność wschodniosłowiańską zwaną także Rusinami. Był to oczywiście naród oddzielny od narodu ukraińskiego relatywnie najgorzej zorganizowany. Trzeba obiektywnie przyznać, że nie przysparzał wielu problemów władzom Czechosłowacji. Była to ludność raczej spokojna, zajmująca się własnym życiem. Rusini zakarpaccy byli grekokatolikami lub prawoslawnymi, stanowili dominującą grupę ludności na terenach przez siebie zamieszkiwanych.

Żydzi

Ostatnią znaczną grupą etniczną byli Żydzi. W pierwszej chwili może przyjść nam do głowy, że podobnie jak w Polsce żyli głównie w miastach. A jak miasta to znaczy, że żyli w najbardziej zurbanizowanej części państwa – czyli w Czechach. Nic bardziej mylnego – większość czechosłowackich Żydów zamieszkiwała tereny Słowacji. Większość z nich poniosło śmierć w czasie II Wojny Światowej, w wyniku zorganizowanego przez Niemcy hitlerowskie Holokaustu.

Polacy

Nasi rodacy zamieszkiwali zwarty pas przygraniczny w rejonie Zaolzia. Śląska Cieszyńskiego. Ziemia, na której żyli dostała się w granice państwa czechosłowackiego w wyniku wojny z Polską w roku 1919. Sam temat Polaków i zaolzia jest warty odrębnego artykułu więc nie będę go tutaj rozwijał.

Podsumowanie

Jak widzimy Czechosłowacja nie powstała jako państwo Czechów i Słowaków, mimo, że takie były główne założenia ideowe czechosłowakizmu. De facto było to państwo wieloetniczne i wieloreligijne. Był to też główny powód rozlicznych tarć, a także nieszczęścia jakie spadło wraz z  dyktatem monachijskim, zdradą Niemców sudeckich, oderwaniem znacznej części państwa na rzecz Niemiec, a w konsekwencji całkowitą okupacją i utworzeniem marionetkowego Protektoratu Czech i Moraw i także marionetkowy Republiki Słowackiej. Dużym nieszczęściem było tak że zamieszkiwanie przez mniejszości zwartych pasów przygranicznych państw z którymi Czechosłowacja  pozostawała w trudnych relacjach.

Na sam koniec, dla pełnego zobrazowania sytuacji w oparciu o twarde fakty, chciałbym pokazać dane statystyczne ukazujące liczebność i udział procentowy poszczególnych narodów w ramach państwa czechosłowackiego:

Spis ludności Czechosłowacji 1921

Czechosłowacy( w tym sami Czesi ok. 50%, Słowacy ok. 15%): 8,761 mln. 64,35 % mieszkańców

Niemcy: 3,123 mln 22,94 % mieszkańców

Węgrzy: 0,745 mln 5,47 % mieszkańców

Rusini: 0,461 mln 3,38 % mieszkańców

Żydzi:     0,180 mln 1,32 % mieszkańców

“Cudzoziemcy”: 0,238 mln 1,74 % mieszkańców

Polacy:  0,102 mln   0,75 % mieszkańców

Liczba całkowita mieszkańców : 13,613 mln